Tekst achterflap

Werelddenkers zijn filosofen die de wereld zo goed mogelijk willen begrijpen, maar zich ook waardig willen verhouden tot die wereld. Hun filosofie is nauw verbonden met hun gemeenschappen, leerlingen, andere filosofen, en niet in de laatste plaats, met zichzelf. De doorwerking van hun ideeën is nog altijd aanwezig in hedendaagse opvattingen over ethiek, politiek en religie. De geleidelijke ontwikkeling daarvan is in de filosofie vaak niet inzichtelijk, net zomin als de onderlinge verwevenheid van deze belangrijke maatschappelijke thema’s.

Werelddenkers vertelt daarom een doorlopend verhaal van de Europese filosofie, voor een breed en geïnteresseerd publiek. Gerard Drosterij en Bob van Geffen nemen de lezer mee van het begin van de filosofie tot de tijd waarin de republiek Nederland tot stand komt. Veel belangrijke filosofen passeren hierbij de revue. Ze demonstreren hoe noodzakelijk de filosofie is voor iedereen die serieus wil nadenken over de menselijke beschaving en de huidige maatschappelijke uitdagingen. Gerard Drosterij is politiek filosoof. Hij werkt als docent aan Fontys Hogescholen en is medeoprichter van De Eendagsschool, een filosofische leergemeenschap van en voor jongeren uit het beroepsonderwijs. Hij publiceerde diverse boeken en vele artikelen en was columnist voor Metro, Wegener, BNR Nieuwsradio en de Volkskrant. Bob van Geffen is theoloog en filosoof. Hij was actief in het jongeren- en vormingswerk, bestuurder van diverse kerkelijke instellingen en docent in o.a. het beroepsonderwijs. Over die werkzaamheden heeft hij meermaals gepubliceerd. Hij is medeoprichter van De Eendagsschool.

Biografie

Gerard Drosterij is politiek filosoof. Hij werkt als docent aan Fontys Hogescholen en is medeoprichter van De Eendagsschool, een filosofische leergemeenschap van en voor jongeren uit het beroepsonderwijs. Hij publiceerde diverse boeken en vele artikelen en was columnist voor Metro, Wegener, BNR Nieuwsradio en de Volkskrant. Bob van Geffen is theoloog en filosoof. Hij was actief in het jongeren- en vormingswerk, bestuurder van diverse kerkelijke instellingen en docent in o.a. het beroepsonderwijs. Over die werkzaamheden heeft hij meermaals gepubliceerd. Hij is medeoprichter van De Eendagsschool.

Inhoudsopgave

Aristoteles: grootmeesters van de Griekse filosofie Inleiding tot deel III 177 1. De kracht van het denken: Plato 179 Een korte biografie van Plato 179 Plato’s drievoudige onderzoeksagenda 181 Symposion: de mens als wezen tussen het aardse en het geestelijke 186 Denken aan vormen is de ware werkelijkheid 196 Het verhaal van de grot: vier stadia van het Platoonse kenproces 204 2. De inherente beperking van het denken: Aristoteles 213 Een korte biografie van Aristoteles 213 Aristoteles’ uitdaging: een kritische voortzetting van Plato’s gedachtegoed 215 De onherleidbaarheid van denken en ervaren: Aristoteles’ epistemologie 217 Volwassenwording in de natuur: Aristoteles’ ontologie 224 Terugblik op de twee vorige hoofdstukken en een vooruitblik 232 3. Het voortreffelijke functioneren van de ziel: ethiek bij Plato en Aristoteles 235 Inleiding tot de komende hoofdstukken 235 Plato over de driedeling van de ziel 236 Aristoteles’ verdere ontwikkeling van Plato’s theorie van de ziel 242 Voortreffelijkheid van karakter: Aristoteles over handelen 251 4. Naar ieders verdienste: Plato’s politieke filosofie 259 Inleiding tot hoofdstukken 4 en 5: een verkenning van het begrip ‘politiek’ 259 Is rechtvaardigheid het recht van de sterkste? Socrates in discussie met Thrasymachus 264 Van aristocratie naar tirannie: Plato’s schets van de ontaarding van de polis 272 De ‘filosofenstaat’: Plato’s voorstelling van de ideale polis 277 5. De gemengde staatsvorm: Aristoteles’ politieke filosofie 287 Algemene rechtvaardigheid: de volkomen voortreffelijkheid als spiegel voor de burger 287 Rechtvaardigheid als voortreffelijk handelen 290 Specifieke rechtvaardigheid als herstellende rechtvaardigheid 295 Specifieke rechtvaardigheid als politieke rechtvaardigheid 298 Het gevaar van politiek eenheidsdenken 305 Politeia: het streven naar een evenwichtig politiek bestel 310 Aristoteles en Plato over burgerschap: het vermogen om te besturen en bestuurd te worden 317 Conclusie en vooruitblik op deel IV 329 Deel IV De hellenisering, latinisering en kerstening van Europa Inleiding tot deel IV 335 1. Het hellenisme: de verspreiding van de Griekse filosofie 337 Inleiding 337 De verovering van Griekenland door Macedonië 337 Hellenisme: de verspreiding en vermenging van de Griekse filosofie 338 2. Filosofie van twijfel en wantrouwen: het scepticisme en cynisme 343 Inleiding: de dubbelzinnige interpretatie van Socrates’ gedachtegoed 343 Autarkie als zelfgenoegzaamheid: Antisthenes van Athene 344 Cynisme en kosmopolitisch burgerschap: Diogenes van Sinope 347 3. Het stoïcisme: de beschaafde versie van het cynisme 351 Inleiding 351 De monarchie van (seksuele) vrijheid: Zeno van Citium 351 De inherente goddelijkheid van de materie: Cleanthes van Assus en Chrysippus van Soli 354 Het inzien van de logische gang der dingen: de stoïsche ethiek 357 Tot besluit: verschillen en overeenkomsten in de Griekse filosofie 359 4. Epicurus: de filosofie van het welbegrepen eigenbelang 363 Een teruggetrokken, maar niet onttrokken bestaan: Epicurus van Samos 363 Epicurus’ ontologie en epistemologie 364 De instrumentalisering van de filosofie, of een kenleer die vanzelf in een ethiek overgaat 366 Conventioneel natuurrecht: welbegrepen eigenbelang als basis van rechtvaardigheid 370 Besluit: het hellenisme aan de vooravond van de Romeinse overheersing 372 5. Rome op z’n sterkst : Marcus Tullius Cicero en de filosofie van recht en bestuur 375 Inleiding 375 Een schets van de cultuur en structuur van de Romeinse republiek (600-44 v.Chr.) 377 De ontwikkeling en karakter van het Romeinse politieke bestel en het recht 379 De cirkel van Scipio: de hellenisering van Rome 387 Een groots leven in de nadagen van de Romeinse republiek: Marcus Tullius Cicero 390 Een eclecticus: de filosofie van Cicero 394 De officiis: over de verantwoordelijkheden van de Romeinse magistraat 397 Cicero’s uitleg van de Res Publica Romana en het natuurrecht 407 Lichamelijk en geestelijk vrijgemaakt: Epictetus 413 6. De eerste eeuwen van het christendom 417 Inleiding 417 Het Joodse volk en zijn cultuur 417 De Joodse verwerking van de Griekse filosofie: Philo van Alexandrië 418 Een praktische uitdaging voor de filosofie: Jezus van Nazareth 421 Jezus wordt Christus: het verhaal van Paulus 426 Justinus de martelaar en de ‘kerkvaders’ 437 De emanatieleer: Plotinus 442 Wat is nu eigenlijk christendom? 446 De Cappadociërs: Gregorius van Nazianze, Gregorius van Nyssa, Basilius de Grote 451 7. Aurelius Augustinus: de waarheid als geschenk 455 Inleiding 455 De intellectuele ontwikkeling van Augustinus 456 Augustinus’ Belijdenissen: waarom ware kennis een geschenk is 459 Het verhaal van de perenboomgaard: een fundering van christelijke ethiek 467 God? 471 De sociaal-politieke omstandigheden in de derde en vierde eeuw 473 Het besturen van twee werelden: De Civitate Dei 476 8. De Romeins-christelijke visie: geloof als bron van de universele rede 485 Terug naar de mythen? 485 Augustinus en het uiteengaan van Oost en West 488 De zwanenzang van het Oosten: Boëthius 490 Het ontstaan van de orthodoxie 493 Waarheid vastleggen in taal 496 Slotsom 499 Deel V Het ontstaan van Europa: de middeleeuwen (500-1000) Inleiding tot deel V 503 De moeilijkheid van de term ‘middeleeuwen’ 504 De moeilijkheid van de grenzen van de middeleeuwen 506 De moeilijkheid van het christelijk karakter van de middeleeuwen 509 De moeilijkheid van het christelijk denken 513 Conclusie: hoe zien we de middeleeuwen? 514 1. Het einde van het West-Romeinse rijk en de contouren van een nieuwe samenleving 517 De vijfde en zesde eeuw: de politieke transformatie van het West- Romeinse rijk 517 Toegewijd leven: hoe het christelijke denken en handelen in kloosters vorm krijgen 521 Twee wegen naar het Westen 525 De invloed van kloosters op taal, onderwijs en cultuur 526 De economische en politieke betekenis van kloosters 528 De regel van Benedictus van Nursia 531 2. Tussen Augustinus en Karel de Grote : de filosofie in de eerste eeuwen van de middeleeuwen 537 De vorming van een kloof tussen Oost en West 537 Filosofie van de theologische ontkenning: Dionysius de Mysticus 542 Gratia supponit naturam, of de genade vervangt de natuur: Gregorius de Grote 550 Een eerste vastleggen van christelijke cultuur: Isidorus van Sevilla 555 3. Vroeg humanisme: de filosofische theologie van de islam 557 Weer wordt een religieuze ervaring filosofie en politiek: Mohammed 557 De verdere ontwikkeling en kenmerken van de vroege islam 559 De jonge islamitische filosofie en het jonge christendom: Johannes Damascenus 565 De verhouding tussen de wereld en het goddelijke in de islamitische filosofie 568 De islam als mystiek: Râbi’a van Basra 569 Klassieke islamitische filosofen over de verhouding tussen geloof en rede 571 Een synthese van filosofie, mystiek en orthodoxie: Al-Ghazali 578 Samenvatting van het middeleeuwse islamitische denken 581 4. Joodse filosofie: dialoog met een onkenbare God 585 5. Christelijke renaissance van de Pax Romana: Karel de Grote 587 De Karolingische eenwording van bestuur 587 De latinisering van de filosofie: Alcuinus 591 Een christelijke emanatieleer: Scotus Eriugena 594 Tussenconclusie: de spanning tussen de Griekse en de Latijnse geest 597 6. Het begin van de scholastiek 599 Noordwest-Europa rond 1000: het ontginningsgebied wordt zelfstandig 599 Economische welvaart en de omgang met geld: een nieuwe mentaliteit 601 De verwerkelijking van de kerkelijke organisatie en de emancipatie van haar onderwijs 603 Geloven om te kunnen begrijpen: Anselmus van Canterbury 612 Het menselijke leven dat in God is: Hildegard von Bingen 617 Het verlangen om het geloof verstandelijk te aanvaarden: Abelardus 620 De ‘universaliastrijd’ tussen ratio en credo: Petrus Abelardus en Bernardus van Clairvaux 626 Slot: de rede als fundament en steen des aanstoots 631 7. Opmaat voor de late middeleeuwen : de investituurstrijd en de breuk met het Oosten 633 Deel VI De late middeleeuwen: filosofie, theologie en politiek, een onderlinge uitdaging Inleiding tot deel VI: een tussenstand van de middeleeuwen 641 Een typisch ‘laatmiddeleeuws’ misverstand: de zaak Galilei 642 1. De hervorming van de antieke metafysica 647 Het begin van het wetenschappelijke waarheidsbegrip van Averroës 647 De scholastieke repliek op Averroës: Thomas van Aquino 653 Thomistisch-dialectische metafysica: het denken als een vrij proces 657 Voorbeeld: de vermeende godsbewijzen van Thomas 661 Andere manieren van filosofisch kennen volgens Thomas 664 De verhouding tussen filosofie en theologie: een voorbeeld 666 Leren door ervaring en tussenconclusie 668 De rechtsopvatting van Thomas 670 2. Het nominalisme: over God filosofeer je niet 677 De metafysica onder vuur van verschillende kanten 677 Filosofie als weten en als geloven: William van Ockham en Duns Scotus 681 Modernisering in de middeleeuwse cultuur, in de ethiek en techniek 688 Een nieuwe investituurstrijd en het Grote Schisma tussen keizer en paus 690 De vernieuwing van de tweerijkenleer: Marsilius van Padua 692 Conclusie: denken los van God 697 3. Reform: het christelijke humanisme in de vijftiende eeuw 699 Inleiding 699 Reformatie en reform: een eerste verkenning en verheldering 699 De democratisering van de mystiek: de Moderne Devotie 702 De ‘ontdekking’ van het speculatieve verstand: Nicolaas van Cusa 707 Waarom zou God vrouwen slecht hebben geschapen? Christine de Pizan 714 Het Italiaanse humanisme en de cultuur van de middeleeuwse stadstaat 718 De verwerping van de tussenmens: kennis vanuit de mens zelf 719 De instrumentalisering van de politiek: Niccolò Machiavelli 726 De ‘middeleeuwen’ ten einde 735 De balans van de nieuwe weg 737 4. Van reform naar Reformatie : de politisering van de christelijke geloofshervorming 739 Inleiding: subjectivering van de filosofie en centralisering van de macht 739 Reform en Reformatie: de missie van Maarten Luther en Desiderius Erasmus 742 Luthers denken: filosofie bezien vanuit het Bijbels geloof 746 Luthers kijk vanuit het geloof op de samenleving 749 Nieuwe eenheid, of spannende verdeeldheid? 752 Het ethisch gezag van de geestelijke macht: Johannes Calvijn 757 5. De kwestie van soevereiniteit en het probleem van tolerantie 763 Inleiding: de soevereiniteitsvraag en het tolerantieprobleem 763 Wat is absolute soevereiniteit? De Franse Reformatie en Jean Bodin 765 Nieuwe ruimte voor de filosofie: Michel de Montaigne 770 De monarchomachen en het recht van opstand 771 6. De strijd om het politieke en geestelijke leven in de Nederlanden in de zestiende eeuw 775 Inleiding tot het hoofdstuk 775 Het verhaal van de Nederlanden deel I: een inleiding 776 Het verhaal van de Nederlanden deel II: Bourgondische centralisatie 777 Ontwikkeling van gilden en stedelijk burgerschap in de Nederlanden 779 Het verhaal van de Nederlanden deel III: verdere verzakelijking onder Habsburgs bewind 781 Nederlandse verscheidenheid: godsdienstig, politiek en filosofisch 783 Het verhaal van de Nederlanden deel IV: de politisering van de godsdienst 785 Het verhaal van de Nederlanden deel V: polarisatie en de vraag naar soevereiniteit 790 Het verhaal van de Nederlanden deel VI: de ideologische strijd om staat en kerk 797 Hervormde en calvinistische theologie, filosofie en politiek 802 Het verhaal van de Nederlanden deel VII: einde en een nieuw begin 808 Dankwoord 813 Aangehaalde literatuur 815 Woordenlijst 823 Verantwoording van de afbeeldingen 859 Index van figuren 863 Namenlijst

Details